1908 yılında bestelediği "Leyla ile Mecnun" operasıyla "Doğu'nun ilk opera bestecisi" unvanını kazanan Üzeyir Hacıbeyli, Türk ve İslam dünyasında ilk opera bestecisi olarak iz bırakmıştır. Hacıbeyli, 1918-20'de bağımsız olan Azerbaycan'ın Milli Marşı'nı da bestelemiştir.
Üzeyir Hacıbeyli kimdir?
Üzeyir Hacıbeyli, Karabağ bölgesindeki Şuşa şehrinin Ağcabedi kasabasında 18 Eylül 1885 tarihinde dünyaya geldi.
Hacıbeyli ilk öğrenimine iki yıllık Rus-Tatar okulunda başladı. Burayı bitirdikten üç yıl sonra 1899’da Gori Muallimler Semineri’ne katılarak 1904 Ağustosunda köy öğretmenliği yapma hakkını kazandı. Müzik hayatında önemli bir devre teşkil eden Gori yıllarında Azerbaycan halk müziği üzerine etütlerde bulundu ve pek çok mahnıyı notaya aldı.
1905'te mezun olan Hacıbeyli, Bakü'de öğretmenliğe başladı, ünlü düşünürler Ahmet Ağaoğlu ve Ali Bey Hüseyinzade'nin çıkarttığı Hayat gazetesinde yazılar yazmaya başladı.
Magda Neyman isimli bir Alman gazetecinin Rusya'da çıkan "Peterburgskie Vedemosti" gazetesinde Türkleri "barbar" olarak tanımlamasına Hacıbeyli, Hayat gazetesinde "Türkler barbar olsaydı okul açar mı, eşit hukuki haklar talep eder miydi? Görünen o ki bu bayan gazetecinin kalemi boş." şeklinde yanıt vermişti.
Doğu'nun ilk operası yolda
Hacıbeyli, henüz 12 yaşındayken, 1897'de Şuşa'da Fuzuli'nin "Leyla ile Mecnun" eserinden sahneye koyulan müzikli kısa gösterinin korosunda yer almış, "Mecnun, Leyla'nın mezarı başında" isimli bu gösteriden çok etkilenmişti.
Yıllar sonra konuyu opera sahnesine taşıma planları yaptı ve 1907'de "Leyla ile Mecnun" operasını yazdı. 5 perdelik opera, 25 Ocak 1908'de, ünlü hayırsever petrol zengini Zeynelabidin Tağıyev'in tiyatrosunda sahnelendi.
Klasik Azerbaycan müziği muğam ve klasik batı müziğinin harmonisiyle meydana getirilen opera, hem Bakü'de hem de Çar Rusyası'nın diğer bölgelerinde büyük ses getirdi. Rus basınında, Müslümanların da artık bir opera eserine sahip olmasından ilgi ve şaşkınlıkla bahsedildi.
O dönemde kadınların sahneye çıkması hoş karşılanmadığı için "Leyla" rolünü, çay ocağında çalışan bir genç oynadı.
İlk gösterimden bugüne kadar Azerbaycan'da ve dünyanın birçok ülkesinde sahnelenen "Leyla ile Mecnun" operası, bugün de Azerbaycan'da popülaritesini koruyor ve her sezon sahneleniyor.
Hacıbeyli, "Leyla ile Mecnun"dan sonra "Şeyh Senan" (1909), "Rüstem ve Söhrab" (1911), "Şah Abbas və Hurşudbanu" (1912), "Aslı ve Kerem" (1912), "Harun ile Leyla" (1915) operalarını ve "O olmasın bu olsun" (1911) operetini besteledi.
1911'de müzik eğitimi için Moskova'ya giden Hacıbeyli, maddi durumu elvermeyince eğitimini yarıda bıraktı fakat 1913'te Petersburg Konservatuvarına kayıt yaptırdı. Aynı dönemde, "Arşın mal alan" isimli operetini notaya döktü.
Azerbaycan Milli Marşı'nı besteledi
Hacıbeyli, 1918-20'de bağımsız olan Azerbaycan'ın Milli Marşı'nı besteledi.
Azerbaycan'da, Sovyet yönetimi kurulduktan sonra da faaliyetini sürdüren Hacıbeyli, 1921'de Bakü'de Türk Musiki Mektebini kurdu. Bu okul, 1926'da Hacıbeyli'nin rektör yardımcısı olarak görev yaptığı Azerbaycan Devlet Konservatuvarının bünyesine katıldı. Daha sonra konservatuvara rektör atanan Hacıbeyli, vefatına kadar bu görevi sürdürdü.
Üzeyir Hacıbeyli bestelediği bazı operetler
- Leyla ile Mecnun
- Şeyh Senan
- Röstem ve Söhrab
- Şah Abbas ve Hurşudbanu
- Aslı ve Kerem
- Arşın mal alan
- Harun ile Leyla
- O olmasın bu olsun
Hacıbeyli'nin memleketi Şuşa
Hacıbeyli'nin memleketi Şuşa, Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ bölgesinde yer alan bir şehirdir.
Bestelediği Çırpınırdın Karadeniz eserinin son kıtası şu şekilde devam eder:
"Kafkaslardan aşacağız
Türklüğe şan katacağız
Türk'ün şanlı bayrağını
Turan ele asacağız
Azerbaycan bayrağını
Karabağ'da asacağız"
Dağlık Karabağ Savaşı sırasında 8 Kasımda 2020'de Şuşa işgalden kurtarıldı. Şuşa'nın Ermeni işgalinden kurtarılması hem Azerbaycan hem de Türkiye için önemli bir tarihtir. Ülkü Ocakları, MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli'nin arzusu ve desteği ile Şuşa Şehrinde Üzeyir Hacıbeyli'nin adını taşıyan bir sanat okulu inşa ettirmektedir.
