Milletlerin yaşadıkları tarihi olayları anlatan destanlarla ilgili bilgiler, özellikle öğrenciler tarafından sorgulanıyor. Aslı Farsça olan destan kelimesinin farklı dillere göre farklı anlamlar içermektedir. Peki, destan ne demek, özellikleri ve türleri nedir?
DESTAN NEDİR?
Aslı Farsça olan destan (dâstân, destân), Fransızca épopée, Yunanca epos şiir karşılığıdır.
Destan; kak, Batır, Batur, Buka, Bukadır, Bahadır, Boğa, Böke, Yiğit, Cigit, Koç, Koçkar, Arslan, Kaplan, Pars, Ejder ve kahramanlık kavramlarının, epik karakterli bir yaşayışın zaman, yer ve olaylar içindeki yansımalarının olay örgüsü ile biçimlendirilmiş anlatımlarıdır.
Destan sözcüğü bugün dilimizde iki edebî türü karşılamak üzere kullanılır:
1. Destan: Toplumu geniş ölçüde ilgilendiren olayları konu edinen 8-11 heceli dizelerden oluşan ve kıta sayısı yediden yedi yüze kadar varan anonim veya bireysel halk şiirlerine destan denir.
2. Destan: Milletlerin yaşadıkları tarihî olayların efsanevî ve mitolojik unsurlarla yoğrularak oluşturduğu millî karakter taşıyan uzun manzum eserlerdir.
Destan Türüne İlişkin Bazı Önemli Hususlar
Destanlardan tarihî kaynak olarak faydalanılabilir.
Destanlar, mitlerden sonra en eski ikinci tür olarak kabul edilir.
Kaşgarlı Mahmut eserinde destan türü için “koşuk” “yır” terimlerini kullanmıştır.
Kuman, Kırım ve Çağataycada bu tür için “irtegi” terimi kullanılır.
Kazak ve Kırgızlar ise bu tür için “comok” terimini kullanmışlardır.
Destanlar, kutsal anlatılar değildir.
Epik destan geleneğine göre anlatı hemen başlayıp hemen bitmez.
Anlatı durağanlıktan coşkunluğa doğru bir seyir izler.
Anlatı yeniden durgunluğa ulaşarak son bulur.
Epik destan geleneğinin en önemli kuralı “dikkati başkahraman üzerine toplamak”tır.
Yeryüzündeki en eski epik destan geleneği, Türklere aittir.
Milli Destanın Oluşumu İçin Geçirilen Üç Ana Evre Şu şekildedir:
Çekirdeklenme
Oluşum
Tespit ve Yazıya Geçirilme
1. Çekirdeklenme: Destana konu olayın ortaya çıkmasıdır.
2. Oluşum: Varyantlaşmaların en yoğun olduğu evredir. Anlatı, kuşaktan kuşağa aktarılarak sözlü kültür ortamında olgunlaştırılır.
3. Tespit ve Yazıya Geçirilme: Varyantlaşmanın sona ermesinden itibaren araştırmacının bu varyantlarda en ortak tarafları bularak anlatıyı derleyip toparlayarak yazılı kültür ortamına aktardığı evredir.
Destanlar, ulusların, özellikle tarih yazımının henüz yaşam bulmadığı dönemlerine ışık tutmaları bakımından önemlidirler. Ayrıca, ulusların tarih sahnesine çıkışlarını, komşularıyla olan ilişkilerini ve kendi kültür dokularını var eden değerleri anlamak bakımından da önemli kaynaklardır.
Sözlü kültür ürünü oldukları ve yazıya geç geçirildikleri için, destanların tamamı konusunda bilgimiz sınırlıdır. Eski Türk destanlarının bugün elimizde bulunan parçaları çeşitli kaynaklardan derlenmiştir. Bunlardan bir kısmı, Türk araştırıcılar tarafından, doğrudan doğruya halk dilinde hâlâ yaşayan destanların derlenip yazılmasıyla elde edilmiş, bir kısmı ise eski Çin, Arap, İran, Bizans ve Batı kaynaklarında bulunmuştur.
Bugüne değin yapılan çalışmalarla adları ve kimi parçaları belirlenen Türk destanlarının toplamı iki yüz dolayındadır. Türk destanlarının belli başlı niteliklerini görmeye çalıştığımızda karşımıza, çoğu kez, kadın kişiliğinde odaklanmış bir güzellik, yiğitliğin, tarihin her döneminde başüstünde tutulmuşluğu, atın ve bozkurdun insana sadık bir yoldaş olması, kurdun ana, baba ve hatta tanrı olması, yurt kabul edilen coğrafyanın kutsallığı gibi unsurlar çıkar.
TÜRK DESTANLARI
Türk Destanları
Dünya Destanları
Destan Motif ve Tipleri
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DESTANLARI
Yaratılış Destanı
Siyempi Destanı
Saka Destanları
Alp Er Tunga Destanı (İ.Ö. 7.yy)
Şu Destanı (İ.Ö. 4.yy)
Hun-Oğuz Destanları
Oğuz Kağan Destanı (İ.Ö. 4.yy)
Atilla Destanı
Göktürk Destanları
Bozkurt Destanı (İ.Ö. 2.yy)
Ergenekon Destanı (İ.Ö. 7-8.yy)
Uygur Destanları
Türeyiş Destanı (8-9.yy)
Göç Destanı (8-9.yy)
İSLAMİYET SONRASI TÜRK DESTANLARI
Manas Destanı (8-9.yy)
Cengiz Han Destanı (13.yy)
Timur ve Edige
Satuk Buğra Han Destanı (13.yy)
Seyid Battal Gazi Destanı (9.yy)
Danişmend Gazi Destanı (11.yy)
Köroğlu Destanı (16.yy)
Destan Türleri: Doğal Destanlar ve Yapay Destanlar
YENİ TÜRK DESTANLARI
Son dönemlerde sözlü kaynaklardan derlenerek yazıya geçirilmiş bu destanlar, sahip oldukları tematik ve yapısal özellikler açısından kendi aralarında 3 ana başlık altında ele alınır.
a. Kahramanlık Destanları
b. Tarihî Destanlar
c. Arkaik Destanlar
Kahramanlık Destanları: Türk epik destan geleneğinin en yaygın kolunu oluşturur.
En önemli örnekleri şunlardı:
Manas Destanı,
Köroğlu Destanı,
Alpamış Destanı,
Bozoğlan Destanı,
Kurmanbek Destanı
Tarihî Destanlar: Tarihî şahsiyetler etrafında oluşan destanlardır.
Battal Gazi Destanı,
Sarı Saltuk Destanı,
Danişmend Gazi Destanı,
Edigey Destanı,
Timur Destanı,
Genç Osman Destanı
en önemli örnekleridir.
Arkaik Destanlar: Şamanist dünya görüşüne sahip Türk boyları arasında derlenen destanlardır.
Alıp Manaş Destanı,
Altın Arığ Destanı,
Yaratılış Destanı,
Ural Batır Olanboy Destanı,
Ahat Destanı,
Akbuzat Destanı,
Oğol Han Destanı,
Ay Manıs Destanı
arkaik destanların en meşhur örnekleridir.
