4 Eylül 1919'daki kongre tarihi Sivas Lisesi'nde başladı ve 8 gün sürdü.
Kurtuluş mücadelesine ışık tutan kararların alındığı kongrede, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün de ifadesi ile Cumhuriyet'in temelleri atıldı.
Tam da o dönem, Anadolu en zor günlerini yaşıyordu.
Mondros Mütarekesi'ni gerekçe gösteren düşman askerleri vatanın dört bir köşesini işgale başlamıştı.
Mustafa Kemal Paşa, 19 Mayıs 1919'da Samsun'a ilk adımı atarak milli mücadeleyi başlattı. Amasya Genelgesi'ni Erzurum Kongresi takip etti.
Manda ve himaye reddedildi
Kongreler sürecinin son durağı ise, toplanma kararı aylar önce Amasya'da alınan Sivas oldu.
Cumhuriyet Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ayşe Yanardağ, o süreci şöyle anlatıyor:
"Adana ve bir kısmı Fransızlar, işte Antalya ve çevresi İtalyanlar, İzmir ve çevresi Yunanlılar, Samsun ve bazı Karadeniz kıyılarında irili ufaklı bir çok işgal kuvvetleri Anadolu'da dolaşmaktadır. İstanbul Hükümeti'nin görevini yapamadığı, bu durumun milleti yok gösterdiği, milletin geleceğini milletin kendisinin kurtaracağı ve bunun için de milletin haklarını tüm dünyaya duyurmak üzere Sivas'ta büyük bir kongre toplanacağı burada karar veriliyor.
Burada alınan kararlar daha sonra Misak-ı Milli dediğimiz metnin temellerini oluşturmuştur. Yani bugünkü bizim ulusal sınırlarımızı büyük ölçüde oluşturan metindir. Manda himaye kesinlikle reddediliyor. Azınlıklara dengemizi bozacak herhangi bir kapitülasyon verilemeyeceği kararı alınıyor."
Kongre, o zamanki adıyla Mekteb-i Sultani olan Sivas Lisesi'nde toplandı. Yurdun farklı illerinden delegeler katıldı.
Milli Cemiyetler birleştirildi
Açılış konuşmasını Mustafa Kemal Paşa yaptı. Sivas Kongresi'nde, tek yolun bağımsızlık olduğu vurgulandı. "Milli sınırlar içinde vatan bölünmez bir bütün" denildi. Vatanın dört bir yanında düşmana direnen cemiyetler da tek çatı altında toplandı.
Anadolu'daki ve Trakya'daki bütün direniş cemiyetlerinin Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk cemiyeti adı altında birleştirildiğini anlatan Yanardağ, "Bu cemiyetin bir temsil heyeti seçilmiştir ki bu adeta bundan sonra bir hükumet gibi davranacaktır." dedi.
Mustafa Kemal Paşa, kongreden sonra 98 gün daha Sivas'ta kaldı. Meclis'in kurulacağı Ankara'ya geçmeden önce milli mücadeleyi buradan yönetti.
