Çevrimiçi alışveriş bağımlılığı
21. yüzyılda dijital teknoloji insan hayatının vazgeçilmez araçları hâline geldi. İnternetin teknolojilerde kullanılmasıyla insan hayatında; eğitim, sağlık, haberleşme, bilgi paylaşımı, sosyal ilişkiler, kültürler arası etkileşim, kamu hizmetleri, bankacılık, ticaret, tanıtım, reklam, eğlence, seyahat ve tatil gibi günlük hayatı ilgilendiren birçok alanda olumlu gelişmeler ve yenilikler sundu. Tüm bu olumlu gelişmelerin yanında teknolojinin amacı dışında ve aşırı kullanılması da insan hayatında birçok olumsuzlukları beraberinde getirdi. Bu olumsuzluklardan biri de “çevrimiçi alışveriş bağımlılığı”dır.
Bağımlılık temel olarak “madde bağımlılıkları” ile “davranışsal bağımlılıklar” olarak ikiye ayrılır. “Madde bağımlılığı” bir maddenin ruhsal, fiziksel ya da sosyal sorunlara yol açmasına rağmen, alımına devam edilmesi, bırakma isteğine karşılık bırakılamaması ve maddeyi alma isteğinin durdurulamaması, olarak tanımlanırken; “davranışsal bağımlılık”, hayatına verdiği zararlara rağmen insanın belirli bir davranışı gösterme konusunda kontrol edilemez bir istek duyması ve tekrarlayıcı şekilde haz veren davranışsal örüntüler göstermesi olarak tanımlanır.
Ticaret Bakanlığı, 2024’de Türkiye'de e-ticaretin görünümü raporuna göre, Türkiye’nin 2023 yılı e-ticaret hacmi 1.85 trilyon Türk lirası olduğu ve Türkiye genelinde e-ticaret yapan işletme sayısının 559.412’ye ulaştığını açıkladı. E-ticaret alışveriş tutarlarının yaş dağılımına bakıldığında en fazla harcamayı 25-36 yaş aralığındaki tüketicilerin yaptığı alışverişlerin oluşturduğu görüldü.
Bir kişinin bir ürünü çevrimiçi olarak tercih etme nedeni olarak, haftanın 7 günü 24 saat alışveriş yapma imkânı, fiyatları daha uygun ve hızlı bir şekilde karşılaştırma olanağının olması, indirimli ürünleri hemen görmesi ve zaman tasarrufu gibi durumlar yanında, yoğun trafikten kaçma, park bulamama, kalabalıklardan uzaklaşma veya kuyrukta beklememe gibi durumların da etkili olduğu görülür.
Dünyanın birçok bölgesinde insanlar açlık sınırının altında temel ihtiyaçlarını karşılamaktan zorlanırken özellikle Türkiye’nin de içinde bulunduğu gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde çevrimiçi alışverişler giderek daha fazla kullanıcıyı çevrimiçi perakende sitelerinde alışveriş yapmaya ve para harcamaya doğru yöneltmiş ve günümüzde küresel düzeyde bir davranış bozukluğu hatta bağımlılık haline gelmeye başlamıştır.
İnsanın alışveriş bağımlılığını etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bunlar arama kolaylığı, iyi bir fırsat, çeşitlilik, promosyon gibi ürüne yönelik faktörler yanında düşük özsaygı, düşük özkontrol, olumsuz duygusal durum, psikolojik haz, bilişsel aşırı yüklenme gibi psikolojik faktörler ve cinsiyet, yaş, gibi kişisel faktörlerdir.
Alışveriş bağımlılığında satın alınan ürün yerine satın almanın verdiği haz ve satın alma konusunda aşırı davranışlar dikkat çekmektedir. Takıntılı, dürtüsel bir davranış örüntüsü söz konusudur. Genellikle ihtiyaç dışı ve kontrolsüz bir şekilde aşırı alışveriş yapma arzusu, alışveriş sitelerinde uzun vakit geçirme ve aşırı para harcama ile ilgili yoğun bir zihinsel meşguliyet şeklinde başlayan belirtiler ile kendini gösterir.
Alışveriş esnasında insan keyif ve zevk hisseder, alışveriş paketlerini görünce rahatlar, daha sonra suçluluk, sıkıntı, stres, depresyon ve utanç hisleri belirmeye başlar. Bir süre sonra harcanan para miktarı ve yapılan alışveriş kişinin ekonomik, sosyal ve psikolojik durumunda problem oluşturmasıyla süreç hastalıklı bir kısır döngü halini alır.
Bununla birlikte kişisel ve finansal bilgilerin korunması noktasında güvenlik açıklarından kaynaklanan sorunlar yaşamakta ve çeşitli dolandırıcılıklara maruz kalmaktadır.
Sonuç olarak, teknolojinin amacına uygun kullanılmasına bağlı olumlu sonuçları olduğu gibi amacı dışında kullanılmasına bağlı olarak çeşitli olumsuz sonuçları da olmaktadır. Bu nedenle teknoloji belli bir amaç kapsamında, sınırlı, sorumlu, güvenli, işlevsel, faydalı, bilinçli, etik/ahlaklı, bilgili kullanılması gerektiği asla göz ardı edilmemelidir.
